Φτου, να μη σε ματιάσω.

Μάτιασμα. Μία λαϊκή δεισιδαιμονία ή μία περίεργη ασθένεια;
«Τα μαυρομάτικα ματιάσματα, καθώς και τα μαυρομάτικα φασόλια δεν είναι τίποτα. Το γαλανό μάτι, όμως, είναι γερό μάτι. Φτάνει μέχρι το μεδούλι...» Στα όρη στ' άγρια βουνά έδιωχνε το «κακό μάτι» η Γεωργία Βασιλειάδου στην αξέχαστη ταινία του παλιού ελληνικού κινηματογράφου «Η κυρά μας η μαμή»

H δύναμη του Mατιού

Η ΠIΣTH στο κακό μάτι, στη βλαπτική δύναμη που έχει το επίμονο βλέμμα κάποιων ανθρώπων πάνω σε αξιοζήλευτα πρόσωπα και πράγματα, είναι πολιτισμικό ιδίωμα των μεσογειακών κοινωνιών που το επικαλούνται για να κατανοήσουν τις επιπτώσεις μιας απρόσμενης και ανεξήγητης κακοτυχίας.

Στην ελληνική κοινωνία, το μάτιασμα είναι ένα ηθικό/αξιολογικό σύστημα που συνδέει το άτομο με το κοινωνικό σύνολο και το πρόσωπο με το σώμα του. Είναι ένας τύπος οπτικής αντίληψης και ένας κώδικας επικοινωνίας: μία στρατηγική για να κατασκευάζουν οι άνθρωποι τις κοινωνικές σχέσεις και την ατομική τους ταυτότητα, υπακούοντας ή αψηφώντας τις συχνά αντιφατικές αρχές της συλλογικής ζωής: κοινωνικότητα και αυτονομία, συνεργασία και ανταγωνισμό, συμμόρφωση και επίδειξη.

Στην καθημερινή ζωή τα πρόσωπα εκτίθενται στο βλέμμα των άλλων, γι' αυτό πρέπει να δρουν σύμφωνα με τις αποδεκτές αρχές της κοινότητας. Oταν οι αρχές αυτές παραβιάζονται, από μία συνειδητή ή όχι υπεροχή στην εμφάνιση ή τα αγαθά κάποιου, η ιδανική κοινωνικότητα ανατρέπεται και η αταξία που προκαλείται επισύρει το μάτιασμα, την οπτική επίθεση εναντίον του παραβάτη. Το μάτιασμα προσβάλλει το σώμα, την περιουσία, την ατομική και κοινωνική υπόσταση αυτού που ματιάζεται και, για την αποκατάστασή του, απαιτείται το ξεμάτιασμα, η τελετουργική επανένταξη του ματιασμένου στο κοινωνικό σώμα.

Το μάτιασμα αποδίδεται σε αίτια υπερφυσικά και ανορθόλογα, στο «κακό μάτι», το «κακό παρατήρημα», το «κακό συναπάντημα», την «κακιά ώρα», δηλαδή σε μιαν αόριστη αίσθηση ενός υπερβατικού κακού που είναι συνεχώς παρόν ανάμεσα στους ανθρώπους, διαρκής απειλή για την ατομική ασφάλεια και την κοινωνική συνοχή. «Το [κακό] μάτι δε μπορείς να το αποφύγεις… όπου και να πας, ό,τι και να κάνεις, όπου και να 'σαι, στο σπίτι, στη δουλειά, στο δρόμο, στο καφενείο, σε βρίσκει το μάτι».

Η λαογραφία αναφέρει ότι ματιάζουν αυτοί που έχουν σμιχτά φρύδια, εκείνοι που τους έκοψε η μάνα τους τον θηλασμό και τα άτομα με κάποιου είδους αναπηρίες. Ματιάζονται τα όμορφα και ζωηρά μικρά παιδιά, οι όμορφοι άνθρωποι, οι έγκυες. Αλλά και τα δέντρα που δίνουν πολύ καρπό, τα λουλούδια που προκαλούν εντύπωση και τα όμορφα ζώα, ιδιαίτερα τα άλογα.

Για την κλινική εικόνα του ματιασμένου, υποστηρίζεται από έρευνά ότι μπορεί να έχει διαφόρους βαθμούς, ένταση ή βαρύτητα. Μπορεί να είναι μια απλή αδιαθεσία, κοκκινίλες στο πρόσωπο, ζάλη, κρυάδες, τάση για εμετό, ρίγη, χασμουρητά. Μέχρι πονοκέφαλο, ίλιγγο, σπασμούς στα παιδιά και «τικ» στα βλέφαρα.

Και πάμε στην πρόληψη - προφύλαξη. Το... φτύσιμο είναι από τους παραδοσιακούς τρόπους. Πιθανώς, έχει τη ρίζα του στην παρατήρηση ότι το σάλιο έχει αντισηπτικές ιδιότητες, αλλά όσο να 'ναι δεν είναι κι ό,τι καλύτερο να δέχεσαι το φτύσιμο του άλλου. Ως τρόπος αποφυγής για το μάτιασμα είναι γνωστό από την αρχαιότητα.

Ο Δεισιδαίμονας του Θεόφραστου έφτυνε τρεις φορές πριν βγει έξω για τη δουλειά του. Φτύνουμε κι εμείς δύο - τρεις φορές στον κόρφο μας για να αποφύγουμε την κακοτυχία. Προστατευόμαστε με πράσινες ή γαλάζιες χάντρες, φυλακτά, χαϊμαλιά. Κατ' άλλους είναι πιο αποτελεσματικά τα φυλαχτά που έχουν αντικείμενα όπως σκόρδο, πυρίτιδα, άγια λείψανα, λιβάνι.

Άλλοι φορούν τα ρούχα τους ανάποδα ή κάνουν χειρονομίες, βάζοντας τον αντίχειρα μεταξύ του δείκτη και του μέσου δάκτυλου του χεριού. Τελικά, το «μάτιασμα» είναι μύθος ή πραγματικότητα;: «Η απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει απάντηση». Τα συμπεράσματα δικά σας...

Η διάγνωση γίνεται πρακτικά και μερικοί από τους τρόπους που χρησιμοποιούνται προκαλούν θυμηδία , αλλά σύμφωνα με «πάσχοντες» και «θεραπευτές» είναι αποτελεσματικοί.

Η διάγνωση με το λάδι στο νερό είναι, ίσως, ο πιο διαδεδομένος τρόπος. Χρησιμοποιούν λάδι από το καντήλι, λένε μια ευχή και το στάζουν σε ένα ποτήρι ή σε ένα πιάτο με νερό. Αν διαλυθεί το λάδι στο νερό τότε πρόκειται για μάτιασμα. Πάντως, για όσους αμφιβάλουν για την ακρίβεια της μεθόδου, ο συνομιλητής μας αναφέρει ότι συχνά τα λάδια είναι νοθευμένα με άλλα λάδια και τότε διαλύονται στο νερό.

Άλλος τρόπος διάγνωσης είναι με τα κάρβουνα στο νερό. Ρίχνονται τρία κάρβουνα στο νερό κι αν βουλιάξουν υπάρχει μάτιασμα κι αναφέρει ότι το κάρβουνο περιέχει προσμίξεις, που μπορεί να καταστήσουν μεγαλύτερο το ειδικό του βάρος. «Διάγνωση» γίνεται και με το μέτρημα σπάγκου ή μαντηλιού, πετώντας αλάτι στη φωτιά που άμα κάνει κρότο το άτομο είναι «ματιασμένο» και άλλοι τρόποι που ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή.

Σε ό,τι αφορά τη θεραπεία του ματιάσματος γίνεται και αυτή με διάφορους τρόπους. Οι «ειδικοί» δεν αποκαλύπτουν τα μυστικά τους και οι φράσεις που χρησιμοποιούν για το ξεμάτιασμα μένουν κρυφές. Εκτός κι αν τις πιάσει κάποιος στα κλεφτά. Στην περιοχή μας επιτρέπεται να αποκαλύψει τις φράσεις, όποιος τις γνωρίζει, τη Μεγάλη Πέμπτη.

Για να αποφύγουν το κακό μάτι πολλοί φορούν ένα φυλαχτό και τον σταυρό της βάφτισης κάτω από τα ρούχα του ή κρεμά ένα «ματάκι» γυάλινο ή μια γαλάζια χάντρα στον λαιμό. Υπάρχουν και φυλαχτά για αντικείμενα: σταυροί, [μονό]σκόρδα, άδεια κελύφη αυγών. άλλα αποτροπαϊκά είναι να φτύνει κανείς τρεις φορές τον κόρφο του ή να ψιθυρίζει «σκόρδα στα μάτια σου, παλούκια στον κώλο σου», όταν κάποιος τον κοιτάζει επικίνδυνα, να κρύβει μια σκελίδα σκόρδο ή ένα κομμάτι δίχτυ στα ρούχα του, να φορά τα εσώρουχα ανάποδα ή να κάνει μια μουντζούρα πίσω απ' το αυτί. Eτσι, ο εαυτός παραλλάσσεται, δεν είναι αυτός που φαίνεται, αλλά ένας άλλος, κρυμμένος κάτω από την ορατή επιφάνεια.

Ποιους δεν πιάνει

Oσοι έχουν το κακό μάτι είναι ισχυρές προσωπικότητες, γιατί, ενώ ματιάζουν, οι ίδιοι δεν ματιάζονται. Είναι δράστες αλλά όχι θύματα του ματιάσματος, μια ιδιότητα που είναι δείκτης κοινωνικής δύναμης: «είναι έμφυτο να μη σε πιάνει το μάτι. Είναι ο αέρας του ανθρώπου, ισχυρός χαρακτήρας». Η ιδιότητα του ματιάσματος δεν μεταβιβάζεται. Το «κακό μάτι» δεν είναι κληρονομικό - άρα δεν είναι βιολογικό, αλλά πολιτισμικό χαρακτηριστικό.

Ο κακός άνθρωπος δεν έχει απαραίτητα κακό μάτι. Αυτός έχει άλλες ευκαιρίες ή δυνατότητες για να βλάψει. Oποιος έχει «κακό μάτι» είναι προθετικά επικίνδυνος: κάποιος που ακόμη κι αν έχει διάθεση να βλάψει, δεν έχει την ηθική άνεση να το δηλώσει (ιδιαίτερα αν είναι συγγενής, γείτονας, φίλος).

Γι' αυτό στα ξεματιάσματα, όπου «ονοματίζονται» οι πιθανοί ματιαστές, πρώτα αναζητούνται οι εγγύτεροι προσβολείς, ακόμη και η ίδια η μάνα του ματιασμένου. Το μάτιασμα της μάνας θεωρείται το πιο επικίνδυνο, «γιατί δύσκολα φεύγει», αφού η μάνα καμαρώνοντας το παιδί της εκδηλώνει την ανομολόγητη επιθυμία να το οικειοποιηθεί πάλι, όπως όταν το κυοφορούσε.